Het Nederlandse kinderopvangtoeslagschandaal en het Britse postkantoorschandaal hebben veel met elkaar gemeen. In beide schandalen werden mensen ten onrechte beschuldigd van het niet naleven van de regels, zonder dat ze de middelen hadden om zich op de juiste manier te verdedigen tegen de beschuldigingen. Het Britse postkantoor vervolgde duizenden onschuldige onderpostmeesters voor financiële fouten die niet door hen waren veroorzaakt, maar door het Horizon-boekhoudsysteem. Terwijl in het Nederlandse geval duizenden ouders ten onrechte werden beschuldigd van uitkeringsfraude en grote sommen geld moesten terugbetalen. Iris van Domselaar en Richard Moorhead reageren op 5 stellingen over de schandalen om te zien waar we nu staan.

1) Zonder het gebruik van AI zou er geen Postkantoor-schandaal of een Nederlands kinderopvangtoeslag-schandaal zijn geweest

Richard : ‘De Post Office-zaak ging eigenlijk over het boekhoudsysteem dat niet functioneerde, en niet over AI. Het systeem was ingewikkeld en instabiel. Managers gingen ervan uit dat het werkte, terwijl dat niet zo was. Ze negeerden de problemen, deels omdat ze ze niet begrepen.’

Iris : ‘Het is duidelijk dat AI een belangrijke rol speelde in het schandaal rond de kinderopvangtoeslag. Er was een te groot vertrouwen in het systeem en het systeem zelf had discriminerende algoritmes gebaseerd op raciale profilering. Maar dit was niet de enige factor. Zonder AI hadden soortgelijke problemen kunnen ontstaan.

Richard : ‘De IT’ers zijn echt geïrriteerd door het schandaal, want nog steeds begrijpt niemand waarom het systeem niet werkte. Zoals in elke bureaucratie is het handig om aan te nemen hoe een systeem werkt. Maar als je als advocaat of rechter een zaak hebt en je kunt niet zien of het systeem werkt of niet, dan zit je vast. Als een systeem soms faalt, hoe weet je dan wanneer het werkt en wanneer niet?’

2) De rechtsstaat heeft de slachtoffers van deze schandalen in de steek gelaten

Richard : ‘Ja, hoewel de rechtsstaat nu probeert het op te lossen. De eerste 20 jaar werden vooral gebruikt om onschuldige mensen te behandelen en advocaten hielpen een misleidend beeld te schetsen. Toen voormalig onderpostmeester en campagnevoerder Alan Bates een zaak begon, was er een behoorlijke juridische comeback, die in 2019 gedeeltelijk succesvol was. Het zal nog een jaar of zo duren voordat we eindelijk weten wie er waarschijnlijk ter verantwoording wordt geroepen. In eerste instantie werd het schandaal gemakkelijk terzijde geschoven. Het werd behandeld als een zaak waarin mensen klagen over iets dat ze verkeerd hebben gedaan. Het was alleen vanwege een reeks omstandigheden dat hun boekhoudsysteem nader werd bekeken. In wezen is het systeem erop gericht om mensen te beschermen die de middelen hebben om zichzelf te beschermen. De “gewone mensen” hebben niet dezelfde middelen.’

Iris : ‘Dat resoneert. In het schandaal rond de kinderopvangtoeslag is er één advocaat geweest die een sleutelrol heeft gespeeld in het beschermen van de slachtoffers: Eva González Pérez. Zonder haar werk weet ik niet waar we nu waren geweest. De Nederlandse rechtsorde heeft burgers niet beschermd, ook omdat veel burgers geen toegang hadden en nog steeds hebben tot rechtsbijstand. De wet zou meer moeten inspelen op burgers, maar dat is lastig zonder de beschikbaarheid van sociaal juristen. Het is ook lastig om dat te doen zonder een zeer dominante cultuur te veranderen.’

3) De schandalen hebben geleid tot een afnemend vertrouwen in de Britse en Nederlandse regering

Richard : ‘Een beetje. In Groot-Brittannië was het niet bepaald een overheidsschandaal. Er is nog geen bewijs tegen hen dat verbijsterend is, hoewel er wel sterke vermoedens zijn. En ze zijn erbij betrokken. Ze hebben achter het stuur geslapen. Dat voedt alleen maar de lage verwachtingen van de overheid.’

Iris : ‘In de Nederlandse zaak is er veel onderzoek dat aantoont dat dit schandaal het vertrouwen in de overheid echt heeft geschonden. Het rechtssysteem heeft de slachtoffers enorm in de steek gelaten. En dan is er nog de belastingdienst die discriminerende algoritmes gebruikte en een alles-of-niets-aanpak hanteerde. Als ouders niet volledig konden aantonen dat ze voor kinderopvang hadden betaald, moesten ze alle toeslagen die ze hadden gekregen, terugbetalen. Dat was vaste praktijk binnen de belastingdienst. Ze combineerden dat met een interne cultuur waarin ze op een afwijzende en soms zelfs agressieve manier tegen deze ouders spraken, iets wat ik ook in de Post Office-zaak heb gemerkt. Dat helpt duidelijk niet om vertrouwen op te bouwen.’

4) De kern van het probleem is opgelost sinds de schandalen aan het licht zijn gekomen

Richard : ‘Absoluut niet, we zijn nog lang niet bij een oplossing. Het zal nog lang duren. Ik denk dat er wel enige openheid is voor het idee dat er iets moet veranderen. Maar we zijn nog ver verwijderd van een goed nieuwsverhaal. We hebben nog niet eens alle slachtoffers gecompenseerd.’

Iris : ‘Hetzelfde geldt voor het kinderopvangschandaal. Er zijn reflectierapporten en veel aanbevelingen. Maar we hebben nog geen fundamentele veranderingen gezien. Er zijn al nieuwe rechtszaken met vergelijkbare problemen over de ontbrekende menselijke factor en ondoordachte toepassing van regels. Ik denk niet dat het maken van betere wetten de enige oplossing is. Hoe ze worden toegepast, hangt grotendeels af van de organisatiecultuur. We hebben een bredere, holistische, op burgers gerichte visie op het rechtssysteem nodig.’

5) Rechtsscholen spelen een belangrijke rol bij het voorkomen van dergelijke schandalen

Richard : ‘Dat weet ik niet. Ze moeten het natuurlijk proberen. Wij zijn de eersten die invloed uitoefenen op toekomstige advocaten. Maar we geloven allemaal in de bewondering voor commerciële praktijken als iets heel waardevols. Ik ben er misschien cynisch over, maar ik denk dat we hier vrij slecht in zijn. We proberen wel veel. We hebben klinieken en dat soort dingen. We leren hier studenten juridische ethiek, maar het is duidelijk dat je altijd tegen een cultuur ingaat die hen meer geld oplevert. Dat kan een beetje deprimerend zijn. We proberen het, maar we zouden meer kunnen doen.’

Iris : ‘Er is een oproep gedaan aan rechtenfaculteiten om studenten meer te onderwijzen over beroepsethiek. We hebben een zeer ambitieus programma met een verplichte eerstejaarscursus over ethiek. Maar ik deel uw zorgen volledig, Richard. Ik kan gewoon niet alle optimisme verliezen. Ik heb enige hoop dat onze cursussen onze studenten als professionals zullen beïnvloeden. Een van onze taken is ook om de waarde van verschillende soorten carrières te laten zien; het zijn niet alleen de chique advocatenkantoren die goede advocaten nodig hebben. Het idee dat studenten een doel in hun leven willen vinden, helpt ook. De bewondering voor de elitepraktijk is hier echter ook heel duidelijk. Ik ben me daarvan bewust en we proberen het gesprek met onze studenten te openen.’