Wat mag wel en wat mag niet? Vier vragen over het demonstratierecht
Klimaatactiegroep Extinction Rebellion blokkeert de Utrechtsebaan aan de A12 die langs de tijdelijke Tweede Kamer loopt.Beeld ANP / ANP
Klimaatactivisten van Extinction Rebellion gaan zaterdag de A12 in Den Haag blokkeren om te protesteren tegen fossiele subsidies. Activisten die opriepen mee te doen, zijn gearresteerd wegens opruiing met het argument dat het blokkeren van de snelweg verboden is. Valt zo’n actie wel of niet binnen het demonstratierecht?
Esther Bijlo28 januari 2023, 09:55
Het recht om te demonstreren, wat houdt het in?
Dat is zeer breed. Burgers mogen wanneer, waar, hoe en waarover ze maar willen de straat opgaan. Dat mogen ze doen zonder dat daar een vergunning of toestemming voor vereist is. Het staat in artikel 9 van de Grondwet en artikel 11 van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens. De overheid mag alleen onder strikte voorwaarden een stokje steken voor een betoging.
Wanneer mag de overheid ingrijpen?
De burgemeester kan de demonstratievrijheid beperken. Maar dat mag alleen om drie redenen, zo is geregeld in de Wet openbare manifestaties. Als dat noodzakelijk is vanwege de bescherming van gezondheid, het belang van verkeer of de bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. Met de inhoud van de demonstratie mag de burgemeester zich niet bemoeien. Als er tijdens de manifestatie uitingen tegen de wet zijn, oproepen tot geweld bijvoorbeeld, dan kan de officier van justitie ingrijpen.
Er is veel misverstand over het voortijdig aanmelden van een betoging: dat is niet verplicht. Extinction Rebellion heeft dat niet officieel gedaan bij de gemeente Den Haag voor de actie. Aanmelden is handig om een demonstratie soepel te laten verlopen, voldoende inzet van politie te regelen en omwonenden en organisaties te informeren. Maar als een betoging niet is aangemeld, kan die niet slechts om die reden verboden worden.
Het belang van het verkeer: een snelweg blokkeren mag dus niet?
Zo simpel ligt het niet. Het demonstratierecht is een zeer fundamenteel recht. Dat dat gepaard kan gaan met wat overlast, moet de samenleving voor lief nemen. Tot op zekere hoogte natuurlijk. De hinder mag niet te lang duren en de veiligheid in gevaar brengen, doordat bijvoorbeeld hulpdiensten er niet langs kunnen of nooduitgangen geblokkeerd worden. Maar dat is eigenlijk al geregeld in twee redenen voor ingrijpen: gezondheid en wanordelijkheden.
Dat Nederland ‘verkeer’ als apart criterium in de wet heeft staan, stuit op internationale kritiek. Die komt bijvoorbeeld van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) en een speciale VN-rapporteur. Ook uit uitspraken van het Europees Hof voor de rechten van de mens blijkt dat verstoring van het verkeer op zichzelf geen reden mag zijn om een streep te halen door een betoging. In de praktijk wordt het ook zelden zo gebruikt. Bij acties van boeren met tractoren op de snelweg in 2019 en 2021 is er bijvoorbeeld geen beroep op gedaan. Juristen hebben ruim een jaar geleden geadviseerd dit criterium te schrappen uit de Nederlandse wet. Dat sluit beter aan bij internationale verdragen en andere landen. Het overgrote deel van de Europese landen kent deze beperking niet.
Het mag dus wel, een snelweg blokkeren?
Dat is een grijs gebied, constateert Amnesty International dat onlangs in Nederland aan de bel trok met het rapport ‘Demonstratierecht onder druk’. Ook volgens Europees recht zijn er grenzen aan wat betogers mogen doen. Het ‘fysiek en doelbewust ernstig verstoren van de dagelijkse activiteiten van anderen’ behoort niet tot de kern van demonstreren, zo stelt het Europees Hof voor de rechten van de mens.
Uit een zaak tegen Litouwen bleek dat een blokkade door tractoren van snelwegen nog wel binnen het demonstratierecht viel omdat die vreedzaam was en het duidelijk was waarom de boeren dat deden. Uiteindelijk was ingrijpen toch gerechtvaardigd, oordeelde het hof, dagenlang drie nationale snelwegen blokkeren is voor de samenleving te veel van het goede. Er is dus wel een grens maar de lat moet hoog liggen, concludeert Amnesty.
Zolang er overleg met de politie is over zaken als de doorgang van hulpverleners, moet het verkeersongemak voor beperkte tijd voor lief genomen worden. Een blokkade van Extinction Rebellion afgelopen voorjaar in Rotterdam werd na een half uur op last van de burgemeester beëindigd, 175 actievoerders werden gearresteerd. Onrechtmatig, oordeelt Amnesty. De actie was volgens de organisatie vreedzaam en er was een veilige doorgang voor hulpdiensten.
Lees ook:
Kort geding: klimaatactivist mag de A12 niet bezetten
Hij hoopte dat er een streep door zijn gebiedsverbod zou worden gezet. Maar dat deed de rechter niet: klimaatactivist Lucas Winnips moet zaterdag wegblijven bij de bezetting van de A12 bij Den Haag.
De bezetters van Lützerath vergeleken zich met Rosa Parks, die ook ‘bleef zitten’ voor verandering. Is dat terecht?Gandhi, Rosa Parks en Martin Luther King: klimaatactivisten plaatsen zich graag in een historische traditie van vreedzaam protest.